فتانه زارع درخشان کارشناس میکروبیولوژی:  شیوع فاسیولا در گیلان!! سبزی محلی نخورید!! فاسیولا با شست و شو از بین نمی‌رود!! جمله‌هایی که دست‌کم، در این چند روز از رسانه‌ها بسیار شنیده و دیده‌اید!!

اما فاسیولا دقیقا چیست؟ چگونه باعث بیماری در انسان می‌شود؟ راه‌های پیشگیری و مقابله با این بیماری چگونه است؟

در پاسخ به این پرسش‌ها باید گفت فاسیولا یک نوع بیماری انگلی و غیرواگیر است که از طریق آب آلوده و سبزیجات محلی به انسان ها منتقل می‌شود.

این روزها سبک زندگی درست؛ مهمترین عامل کنترل در بیماری‌ها است. همانطور که میدانید دنیا در حال جنگ با ویروس کرونا است و این نادیدنیِ مبارکِ ، گویی از هزاران بمب و جنگ قوی تر بود. دیگر مرزها و نژادها و ادیان و منابع جدا کننده انسان‌ها نبودند بلکه یک ویروس فراتر از تمام مرزها انسان‌ها را به سبک جدیدی از زندگی از هم دور اما نزدیک کرد!

کرونا نشان داد که می‌شود همه قوای حکومت همکارانه بر فوری‌ترین و اصلی‌ترین نیازهای جامعه متمرکز شوند و با مدیریتی آرام و به‌دور از شعار و هیجان، فقط رفاه و سلامت جامعه را مد نظر قرار دهند.

اما در سال‌های اخیر بیماری‌های ویروسی، میکروبی و انگلی یکی از معظلات مهم بهداشتی اقتصادی تمام جوامع بشری به شمار می‌آیند.

با ورود هر ساله بیماری فاسیولا در استان های شمالی مشاهده می‌شود که آلودگی انگلی نه تنها از نظر پزشکی و بهداشت بلکه از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و سیاسی نیز از اهمیت فراوانی برخورداست.

با این حال شیوع این بیماری در روزهای اخیر موجب نگرانی مردم شده که گفتنی است مرگِ ناشی از فاسیولیازیس شایع نیست و مهمترین پیامدهای پاتوژنیک این انگل، ضایعات کبدی و مجاری صفراوی است.

فاسیولیازیس یک عفونت ناشی از ابتلای انسان‌ها و دام‌ها به انگل‌های جنس فاسیولا ( فاسیولا هپاتیکا و فاسیولا ژیگانتیکا ) اطلاق می‌شود.
این انگل‌ها کرم های برگی شکل از رده ترماتودها می باشد که انگل طبیعی حیوانات نشخوارکننده از جمله گاو، گوسفند و بز و گاومیش… می باشند.

انگل‌های فاسیولا در ابتدا در کبد رشد می‌کنند و پس از بلوغ جنسی در مجاری صفراوی کبد مستقر می‌شوند و منجر به آسیب‌های کبدی و بزرگی کبد، ضایعات بافتی این عضو و همچنین درد در ناحیه شکم و واکنش های آلرژیک از جمله کهیر می‌گردند.
استقرار طولانی مدت این انگل در مجاری صفراوی منجر به فیبروز و در نتیجه انسداد مجاری و ایجاد یرقان انسدادی می‌شود.

بیماری های انگلی به خصوص فاسیولازیس و لطمات اقتصادی ناشی از آن در دو دهه‌ی اخیر مورد توجه سازمان بهداشت جهانی قرار گرفته است به طوریکه امروزه درک انسان ها از فاسیولا کاملا متفاوت است و صرفاً به عنوان یک مشکل دامپزشکی دیده نمی‌‌شود.

مطالعات اخیر نشان داده است که انسان ها نقش مهمی در انتقال این ترموتاد کبدی دارند و غالباً به آن یک بیماری روستایی گفته می‌شود که اکثر گله داران و کشاورزان بیشتر از سایر مشاغل اجتماعی به این بیماری مبتلا می‌شوند.

ناقلین بیماری فاسیولا

انواع #حلزون های لیمنه ناقلین مهم انگل های فاسیولا هستند.
تحقیقات و نتایج غالب تیم دکتر اشرفی و همکارانش بر روی حلزون‌ها در استان گیلان بیانگر حساسیت حلزون های جنس لیمنه است که با روش های مولکوی مورد بررسی قرار گرفته شده و جایگاه واقعی این حلزون‌ها را در فیلو ژنی جهانی مشخص کردند.
که بر این اساس Radix ناقل ژیگانتیا فاسیولا و Gaba ناقل هپاتیکا می باشد.

همچنین با شیوع هر ساله این بیماری در گیلان با توجه به شرایط آب و هوایی و بارندگی و رطوبت مناسب و وجود شالیزارها و باغات وسیع، دام های رها شده در منطقه و سبزیجات آبزی و محلی در اکثر نقاط استان باعث استقرار این بیماری می شود که به نظر می‌رسد فاسیولیازیس در این مناطق به صورت بومی در آمده است.

با این حال طی تحقیقات انجام شده مشاهده گردیده آمار این بیماری در شهرها به مراتب بیشتر از روستاها گزارش شده است که منشاء اصلی انتقال این بیماری در گیلان از طریق فروش #سبزیجات_محلی جمع‌آوری شده از نواحی روستایی توسط روستائیان و فروش آن در شهرها می‌باشد.

انگل های فاسیولای بالغ که در مجاری صفراوی میزبان نشخوارکنندکان زندگی می‌کنند پس از تولید تخم و رسیدن به روده میزبان همراه با مدفوع دفع می‌گردند.

این تخم ها در ابتدا نارس هستند و پس از رسیدن به آب تکامل می‌یابند. در صورت مساعد بودن شرایط پس از ۹ الی ۲۱ روز داخل تخم‌ها جنین به نام میراسیدیوم تکامل می‌یابد که پس از خارج شدن از تخم در آب، به وسیله‌ی مژه‌ی خود به سرعت شنا می‌کند تا خود را به حلزون میزبان برساند.اگر میراسیدیوم به حلزون میزبان خود نرسد، ظرف ۲۴ ساعت خواهد مرد.میراسیدیوم پس از رسیدن و نفوذ به بدن حلزون، به شکل کیسه ‌ای و انگلی به نام Redia به وجود می‌آید.

این انگل‌ها از کیسه‌های خود خارج می‌شوند و وارد غدد هاضمه حلزون می‌شوند و در آنجا پس از مرحله‌ی لاوری دیگری(سرکر)، به یک سطح جامد، غالباً برگ های گیاهان آبزی اتصال می‌یابد و بعد از آن با ساختن غشاء محافظ و از دست دادن دم سریعا به فرمی دیگری ( متاسرکر) تغییر شکل می‌دهند که این نوع از انگل ها ۲۴ ساعت پس از تشکیل، عفونت‌زا هستند هچنین به صورت شناور در آب نیز قدرت آلودگی دارند.
بسیار مقاوم هستند و مدت طولانی زنده می‌مانند و باعث عفونت انسان و سایر میزبان ها بدنبال خوردن آب آلوده می‌باشند.

آلودگی انسان ها و سایر میزبانان به انگل فاسیولا نیز به دنبال خوردن متاسرکرهای عفونت‌زا در آب‌ها و گیاهان آبزی رخ می‌دهد و بیماری فاسیولیازیس را جز بیمارهای منتقله به وسیله غذا و آب طبقه بندی می‌کند.

عمده منابع آلودگی برای انگل فاسیولا به طور خلاصه در چند مورد بیان شده است از جمله خوردن گیاهان وحشی آب شیرین و گیاهان آبزی پرورشی ، خوردن گیاهان و سبزیجات محلی خشکی‌زی، نوشیدن آب آلوده به انگل ، خوردن غذاهای سنتی که از سبزیجات محلی تهیه می‌شود و خوردن غذاها و سوپ های تهیه شده با آب آلوده و شستشوی وسایل آشپزخانه و سایر ظروف در آب‌های آلوده
خوردن آب های سطحی رو باز مثل چشمه و… می‌باشد.

بهتر است در چنین شرایطی از مصرف سبزیجات محلی و خام به ویژه چوچاق و خالیواش و پونه محلی و کوهی که در گیلان خاستگاه اصلی دارد صرف نظر کنید اما جهت پیشگیری از ابتلا، تحقیقات نشان دهنده آن است که حرارت ۶۰ درجه سانتی گراد ( پختن ) به مدت چند دقیقه می‌تواند متاسرکرهای فاسیولا را از بین ببرد. همچنین متاسرکرهای فاسیولا دمای منفی ۲ تا منفی ۱۰ درجه را نیز چندین ماه تحمل می‌کنند و عمدتاً فریز کردن با این دما از بین برنده این متاسرکر نمی‌باشد ولی در دمای منفی ۱۸ درجه عفونت زایی خود را از دست می‌دهند.

دانشگاه استنفورد شستن سبزیجات با سرکه با غلظت های ۶٪ و یا پتاسیم پرمنگنات به مدت ۵ الی ۱۰ دقیقه به منظور از بین بردن متاسرکر های فاسیولا را توصیه می‌کند.

تظاهرات بالینی و مراحل کلینیکی مختلف در افراد آلوده به فاسیولیازیس شامل دوره کمون، فاز حاد، مرحله‌ی تاخیری و فاز انسدادی می‌باشد که در تمامی این مراحل ممکن است بروز علایم عفونت اولیه هر دوره از چند ماه تا چندین سال طول بکشد تا ظاهر شود.

از علائم ضایع ابتلا به انگل فاسیولا می‌توان به بزرگی کبد، تب، تهوع و استفراغ ، درد در ناحیه فوقانی شکم با سابقه مصرف سبزیجات خام محلی و یا آب مشکوک ، بزرگی طحال، برونشیت و کبد حساس و خونریزی و پاسخ های آماسی، فیبروز مجازی صفراوی اشاره کرد.

تشخیص آزمایشگاهی فاسیولیازیس

یکی از روش‌های اصلی تشخیص عفونت فاسیولا؛ مشاهده تخم های انگل در مدفوع و یا در مایع حاصل از توباژ اثنی‌عشر ( دئودنوم ) به کمک میکروسکوپ است.
همچنین از طریق یافته‌های خون شناسی، میزان بالای ائوزینوفیلی و تست های عملکرد کبدی و سطوح ایمونوگلوبولین‌ها نیز قابل تشخیص می‌باشد.

درمان عفونت‌های فاسیولیازیس

داروی تریکلابندازول در ایران به عنوان داروی انتخابی در درمان بیماری انسان توسط کمیته کشوری مراقبت فاسیولیازیس معرفی شده است که برای مقابله با کرم‌های بالغ در مجاری صفراوی و کبد موثر می‌باشد.

با این حال پس از بحران کرونا؛ شیوع فاسیولا در شمال کشور این روزها باعث نگرانی دیگری برای مردم شده است اما با افزایش آگاهی عمومی و فراهم کردن ارتقاء امکانات تشخیصی در سطح مراکز بهداشتی و توسعه آزمایشگاه‌های این مراکز به خصوص در بخش‌ها و دهستان‌ها و مناطق روستایی جهت تشخیص به موقع بیماری و آموزش عموم روستائیان با تقویت و توسعه منابع انسانی منجر به اهداف با ارزشی جهت کنترل و پیشگیری از همه گیری های آینده می گردد.

همچنین با هماهنگی بین بخشی با سازمان های دامپزشکی و محیط زیست و تجهیز حداقل یک آزمایشگاه با کمک بخش خصوصی در مناطق شناسایی شده و در معرض خطری که شیوع بیشتری دارند می توان با گزارشات مستمر و ماهانه و اجرای برنامه‌های آموزشی با تبادل اطلاعات با رسانه‌ها و خبرنگاران و تهیه مطالب جهت افزایش آگاهی عمومی گامی موثر در کنترل و درمان بیماری‌های عفونی و انگلی روستاها برداشت.

منابع استفاده شده :

Fascioliasis and other plant borne trematoe zoonoses 2006

راهنمای کشوری فاسیولیازیس